ગોપી ગીત અર્થ સહીત
ગોપ્ય ઊચુઃ
જયતિ તેઽધિકં જન્મના વ્રજઃ શ્રયત ઇન્દિરા શશ્વદત્ર હિ।
દયિત દૃશ્યતાં દિક્ષુ તાવકાસ્ત્વયિ ધૃતાસવસ્ત્વાં વિચિન્વતે।।૧।।
હે પ્રિયતમ! તમારા જન્મથી વ્રજનો મહિમા વૈકુંઠ વગેરે લોકોથી પણ વધી ગયો છે. તેથી જ સૌંદર્ય અને કોમળતાની દેવી લક્ષ્મીજીએ પોતાનું ધામ વૈકુંઠ છોડી દીધું છે અને અહીં નિરંતર રહેવા લાગ્યા છે. આ વ્રજની સેવા કરવા લાગ્યા છે. પણ હે પ્રિયતમ! જુઓ, તમારા ચરણોમાં પ્રાણ સમર્પિત કરનાર તમારી ગોપીઓ વન-વન ભટકીને તમને શોઘી રહી છે.
શરદુદાશયે સાધુજાતસત્સરસિજોદરશ્રીમુષા દૃશા।
સુરતનાથ તેઽશુલ્કદાસિકા વરદ નિઘ્નતો નેહ કિં વધઃ।।૨।।
અમારા પ્રેમાળ હૃદયના સ્વામી! અમે તમારી અમૂલ્ય દાસી છીએ. તમે શરદઋતુના સુંદર જળાશયમાંથી ચાંદનીની છટાની સુંદરતાને ચોરી લેતી આંખોથી અમને ઘાયલ કરી ચુક્યા છો. આપણી મનોકામના પૂરી કરનાર પ્રાણેશ્વર! શું આંખો વડે મારવા એ વધ નથી? શસ્ત્રો વડે હત્યા કરવી એજ વધ છે?
વિષજલાપ્યયાદ્વ્યાલરાક્ષસાદ્વર્ષમારુતાદ્વૈદ્યુતાનલાત્।
વૃષમયાત્મજાદ્વિશ્વતોભયાદ્વૃષભ તે વયં રક્ષિતા મુહુઃ।।૩।।
હે પુરુષ શિરોમણી! તમે યમુનાના ઝેરી પાણીથી થનાર મૃત્યુ, અજગરના રૂપમાં ખાનાર મૃત્યુ, અઘાસુર, ઈન્દ્રનો વરસાદ, તોફાન, વીજળી, દાવાનળ, વૃષભાસુર અને વ્યોમાસુર વગેરેથી, જુદા જુદા સમયે તમામ પ્રકારના ભયથી અમારી વારંવાર રક્ષા કરી છે.
ન ખલુ ગોપિકાનન્દનો ભવાનખિલદેહિનામન્તરાત્મદૃક્।
વિખનસાર્થિતો વિશ્વગુપ્તયે સખ ઉદેયિવાન્સાત્વતાં કુલે।।૪।।
હે પરમ સખા! તમે માત્ર યશોદાના પુત્ર જ નથી, પરંતુ તમે બધા શરીરધારીઓના હૃદયમાં રહેતા સાક્ષી-અંતર્યામી છો. તમે બ્રહ્માજીની પ્રાર્થનાથી જગતની રક્ષા કરવા માટે યદુવંશમાં અવતર્યા છો.
વિરચિતાભયં વૃષ્ણિધુર્ય તે ચરણમીયુષાં સંસૃતેર્ભયાત્।
કરસરોરુહં કાન્ત કામદં શિરસિ ધેહિ નઃ શ્રીકરગ્રહમ્।।૫।।
હે યદુવંશ શિરોમણી! તમે પોતાના પ્રેમીઓની ઈચ્છાઓ પૂરી કરવામાં સૌથી આગળ છો. જેઓ જન્મ-મરણના ચક્રથી ભયભીત થઈને તમારા ચરણોમાં આશ્રય લે છે, તેને પોતાના કરકમળની છત્ર છાયામાં લઈને નિર્ભય બનાવો છો. અમારા પ્રિયતમ! દરેકની મનોકામના પૂર્ણ કરનાર તે કરકમળ જેના વડે તમે લક્ષ્મીજીનો હાથ પકડ્યો છે, તેને અમારા માથા પર મુકો.
વ્રજજનાર્તિહન્વીર યોષિતાં નિજજનસ્મયધ્વંસનસ્મિત।
ભજ સખે ભવત્કિઙ્કરીઃ સ્મ નો જલરુહાનનં ચારુ દર્શય।।૬।।
હે વીર શિરોમણી શ્યામસુંદર! તમે વ્રજના તમામ રહેવાસીઓના દુ:ખ દૂર કરનાર છો. તમારા મન્દ-મન્દ સ્મિતની એક-એક ઝલક તમારા પ્રિયજનોના તમામ માન-મદને તોડી પાડવા માટે પૂરતી છે. અમારા પ્રિય સખા! અમારાથી રિસાઈ ન જાવ, પ્રેમ કરો. અમે તમારી દાસી છીએ, તમારા ચરણો પર ન્યોછાવર છીએ. અમને અબળાઓને તમારું તે પરમ સુંદર શ્યામ મુખકમળ બતાવો.
પ્રણતદેહિનાં પાપકર્શનં તૃણચરાનુગં શ્રીનિકેતનમ્।
ફણિફણાર્પિતં તે પદામ્બુજં કૃણુ કુચેષુ નઃ કૃન્ધિ હૃચ્છયમ્।।૭।।
તમારા ચરણકમળ શરણાગત જીવોના તમામ પાપોનો નાશ કરે છે. તે તમામ સૌન્દર્ય અને મીઠાશની ખાણ છે અને લક્ષ્મીજી પોતે તેમની સેવા કરતા રહે છે. એ પગ વડે તમે અમારા વાછરડાંઓની પાછળ-પાછળ ચાલો છો અને અમારા માટે તેને સાપની ફેણ પર મુકવામાં પણ તમે અચકાયા નથી. અમારું હ્રદય તમારા વિયોગની આગથી બળી રહ્યું છે. તમને મળવાની ઈચ્છા અમને પરેશાન કરી રહી છે. તમારા એ જ ચરણ અમારા વક્ષ-સ્થળ પર રાખીને અમારા હૃદયની જ્વાળાને શાંત કરો.
મધુરયા ગિરા વલ્ગુવાક્યયા બુધમનોજ્ઞયા પુષ્કરેક્ષણ।
વિધિકરીરિમા વીર મુહ્યતીરધરસીધુનાઽઽપ્યાયયસ્વ નઃ।।૮।।
હે કમલનયન! તમારો અવાજ ખૂબ જ મધુર છે. તમારો દરેક શબ્દ અમારા માટે અમૃત કરતાં પણ મધુર છે. મોટા મોટા વિદ્વાનો તેમાં મગ્ન થઈ જાય છે. તેઓ તેના પર પોતાનું સર્વસ્વ ન્યોછાવર કરી દે છે. તમારી આજ્ઞાકારી દાસી ગોપીઓ તમારા તે અવાજનો રસાસ્વાદ કરીને મોહિત થઈ રહી છે. હે દાનવીર! હવે તમે અમને તમારા દિવ્ય અમૃત કરતાં મીઠું અધર-રસ પીવડાવીને અમને જીવનદાન આપીને સંતુષ્ટ કરો.
તવ કથામૃતં તપ્તજીવનં કવિભિરીડિતં કલ્મષાપહમ્।
શ્રવણમઙ્ગલં શ્રીમદાતતં ભુવિ ગૃણન્તિ તે ભૂરિદા જનાઃ।।૯।।
હે પ્રભો! તમારી લીલા કથા પણ અમૃતનું જ એક સ્વરૂપ છે. વિરહથી પીડાતા લોકો માટે, તે આખું જીવન છે. મોટા મોટા જ્ઞાની મહાત્માઓ, ભક્ત કવિઓએ તેના ગુણગાન ગાયા છે. તે બધા પાપો અને તાપને દૂર કરે છે, સાથે જ શ્રવણ માત્રથી પરમ મંગળ પરમ કલ્યાણનું દાન પણ કરે છે. તે પરમ સુંદર, પરમ મધુર અને અત્યંત વિશાળ પણ છે. જેઓ તમારી એ લીલાકથાનું ગાન કરે છે, હકીકતમાં તેઓ પૃથ્વીના સૌથી મોટા દાતા છે.
પ્રહસિતં પ્રિય પ્રેમવીક્ષણં વિહરણં ચ તે ધ્યાનમઙ્ગલમ્।
રહસિ સંવિદો યા હૃદિસ્પૃશઃ કુહક નો મનઃ ક્ષોભયન્તિ હિ।।૧૦।।
હે વ્હાલા! એક દિવસ એવો હતો કે જ્યારે તમારા પ્રેમાળ હાસ્ય અને ચિત્વન અને તમારી અલગ-અલગ પ્રકારની ક્રીડાઓનું ધ્યાન કરીને અમે આનંદમગ્ન થઈ હતા. તેનું ધ્યાન પણ ખૂબ જ શુભ છે, તે પછી તમે મળ્યા. તમે એકાંતમાં હૃદયસ્પર્શી રમૂજ કરી, પ્રેમની વાતો કરી. હે છળીયા! હવે એ બધી વાતો યાદ આવીને અમારું મન ક્ષુબ્ધ કરી દે છે.
ચલસિ યદ્વ્રજાચ્ચારયન્પશૂન્ નલિનસુન્દરં નાથ તે પદમ્।
શિલતૃણાઙ્કુરૈઃ સીદતીતિ નઃ કલિલતાં મનઃ કાન્ત ગચ્છતિ।।૧૧।।
હે અમારા પ્રિય સ્વામી! હે પ્રિયતમ! તમારા ચરણ કમળ કરતાં નરમ અને સુંદર છે. જ્યારે તમે વ્રજમાંથી ગાયો ચરાવવા બહાર આવો છો, ત્યારે તમારા તે યુગલ ચરણ કાંકરા, તણખલાં, કુશ અને કાંટા વાગવાથી કષ્ટ પામતા હશે એ વિચારીને અમારું મન બેચેન થઈ જાય છે. અમને ખૂબ જ દુઃખ થાય છે.
દિનપરિક્ષયે નીલકુન્તલૈર્વનરુહાનનં બિભ્રદાવૃતમ્।
ઘનરજસ્વલં દર્શયન્મુહુર્મનસિ નઃ સ્મરં વીર યચ્છસિ।।૧૨।।
હે અમારા વીર પ્રિયતમ! જ્યારે તમે સાંજના સમયે જંગલમાંથી ઘરે પાછા ફરો છો, ત્યારે અમે જોઈએ છીએ કે તમારા મુખકમળ પર વાદળી-વાદળી લટો લટકી રહી છે અને ગાયોના ખૂરમાંથી ઉડી ઉડીને જાડી ધૂળ પડી રહી છે. તમારી એ મોહક સુંદરતા અમને બતાવીને તમે અમારા હૃદયમાં મિલનની ઈચ્છા જગાડો છો.
પ્રણતકામદં પદ્મજાર્ચિતં ધરણિમણ્ડનં ધ્યેયમાપદિ।
ચરણપઙ્કજં શન્તમં ચ તે રમણ નઃ સ્તનેષ્વર્પયાધિહન્।।૧૩।।
હે પ્રિયતમ! એકમાત્ર તમે જ અમારા બધા દુ:ખ દૂર કરનાર છો. તમારા ચરણકમળ શરણાગત ભક્તોની તમામ મનોકામનાઓ પૂર્ણ કરવાર છો. લક્ષ્મીજી પોતે તેમની સેવા કરે છે અને તેઓ પૃથ્વીનું રત્ન છે. મુશ્કેલીના સમયે, ફક્ત તેમની ચિંતન કરવું યોગ્ય છે, જેના દ્વારા તમામ મુશ્કેલીઓ દૂર થઈ જાય છે. હે કુંજબિહારી! તમે તમારા તે પરમ કલ્યાણ સ્વરૂપ ચરણ અમારા વક્ષસ્થળ પર મૂકીને અમારા હૃદયની વ્યથાને શાંત કરો.
સુરતવર્ધનં શોકનાશનં સ્વરિતવેણુના સુષ્ઠુ ચુમ્બિતમ્।
ઇતરરાગવિસ્મારણં નૃણાં વિતર વીર નસ્તેઽધરામૃતમ્।।૧૪।।
હે વીર શિરોમણી! તમારું અધરામૃત મિલનના સુખને વધારનાર છે. તે વિરહને કારણે થતા તમામ શોક સન્તાપનો નાશ કરે છે. આ ગાતી વાંસળી તેને ખૂબ સારી રીતે ચૂમતી રહે છે. જેમણે એક વાર તેને પી લીધું, તે લોકોને પછી અન્ય તમામ આશક્તિઓ યાદ પણ નથી રહેતી. તમારું એ જ અધરામૃત અમને પીવડાવો.
અટતિ યદ્ભવાનહ્નિ કાનનં ત્રુટિર્યુગાયતે ત્વામપશ્યતામ્।
કુટિલકુન્તલં શ્રીમુખં ચ તે જડ ઉદીક્ષતાં પક્ષ્મકૃદ્દૃશામ્।।૧૫।।
હે વ્હાલા! જ્યારે તમે દિવસ દરમિયાન જંગલમાં વિહાર કરવા જાઓ છો, ત્યારે તમને જોયા વિના દરેક ક્ષણ અમારા માટે એક યુગ જેવી બની જાય છે અને જ્યારે તમે સાંજે પાછા ફરો છો, ત્યારે અમે તમારું વાંકડિયા વાળ વાળું પરમ સુંદર મુખારવિંદ જોઈએ છીએ, તે સમયે પાંપણોનું પડવું પણ આપણા માટે ખૂબ જ પીડાદાયક બની જાય છે અને એવું લાગે છે કે આ પાંપણોના સર્જક વિધાતા મૂર્ખ છે.
પતિસુતાન્વયભ્રાતૃબાન્ધવાનતિવિલઙ્ઘ્ય તેઽન્ત્યચ્યુતાગતાઃ।
ગતિવિદસ્તવોદ્ગીતમોહિતાઃ કિતવ યોષિતઃ કસ્ત્યજેન્નિશિ।।૧૬।।
હે શ્યામ સુંદર! અમે અમારા પતિ-પુત્રો, ભાઈ-બન્ધુ અને કુળ પરિવારનો ત્યાગ કરીને, તેમની ઈચ્છા અને આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરીને તમારી પાસે આવ્યા છીએ. અમે તમારી દરેક ચાલ જાણીએ છીએ, દરેક સંકેત સમજીએ છીએ અને તમારા મધુર ગીતથી મોહિત થઈને અહીં આવ્યા છીએ. હે કપટી! આ રીતે રાત્રી સમયે આવેલી યુવતીઓને તમારા સિવાય બીજું કોણ ચીડવી શકે?
રહસિ સંવિદં હૃચ્છયોદયં પ્રહસિતાનનં પ્રેમવીક્ષણમ્।
બૃહદુરઃ શ્રિયો વીક્ષ્ય ધામ તે મુહુરતિસ્પૃહા મુહ્યતે મનઃ।।૧૭।।
હે વ્હાલા! એકાંતમાં તમે મિલનની ઈચ્છા અને પ્રેમ-ભાવ જગાડતી વાતો કરતા હતા. રમૂજ કરીને અમને ચીડવતા હતા. તમે પ્રેમથી ભરપૂર ચિત્વનથી અમારી તરફ હસતા હતા અને અમે તમારા વિશાળ વક્ષસ્થળને જોતા હતા, જેના પર લક્ષ્મીજી સદા વાસ કરે છે. હે વ્હાલા! ત્યારથી અત્યાર સુધી અમારી ઝંખના સતત વધી રહી છે અને અમારું મન તમારા પ્રત્યે અત્યંત આસક્ત બની રહ્યું છે.
વ્રજવનૌકસાં વ્યક્તિરઙ્ગ તે વૃજિનહન્ત્ર્યલં વિશ્વમઙ્ગલમ્।
ત્યજ મનાક્ ચ નસ્ત્વત્સ્પૃહાત્મનાં સ્વજનહૃદ્રુજાં યન્નિષૂદનમ્।।૧૮।।
હે વ્હાલા! તમારી આ અભિવ્યક્તિ વ્રજ-વનવાસીઓના સર્વ દુ:ખ અને તાપનો નાશ કરનારી અને જગતનું સંપૂર્ણ શુભ કરવા માટે છે. અમારું હૃદય તમારા પ્રત્યે લાલસાથી ભરાઈ રહ્યું છે. એવી કોઈ ઔષધિ આપો, જે તમારા નિજ્જનોના હૃદય-રોગને સંપૂર્ણપણે નાબૂદ કરી દે.
યત્તે સુજાતચરણામ્બુરુહં સ્તનેષ ભીતાઃ શનૈઃ પ્રિય દધીમહિ કર્કશેષુ।
તેનાટવીમટસિ તદ્વ્યથતે ન કિંસ્વિત્ કૂર્પાદિભિર્ભ્રમતિ ધીર્ભવદાયુષાં નઃ।।૧૯।।
હે શ્રીકૃષ્ણ! તમારા ચરણ કમળ કરતાં નરમ છે. અમે તેમને અમારા સખત સ્તનો પર પણ ડરતા-ડરતા રાખીએ છીએ કે ક્યાંક તમારા ચરણોને ઈજા ન પહોંચે. એ જ ચરણોથી તમે રાતે અંધારા જંગલમાં ભટકી રહ્યા છો. કાંકરા, પત્થર, કાંટા વગેરે વાગવાથી શું તેઓને પીડા નથી થતી? તેની કલ્પના માત્રથી અમને મૂર્છા આવી રહી છે. અમે અચેત થતી જઈ રહીએ છીએ. હે પ્રિય શ્યામસુંદર! હે પ્રાણનાથ! અમારું જીવન તમારા માટે છે, અમે તમારા માટે જીવીએ છીએ, અમે ફક્ત તમારી છીએ.
।।ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવત મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં સંહિતાયાં દશમસ્કન્ધે પૂર્વાર્ધે રાસક્રીડાયાં ગોપીગીતં નામૈકત્રિંશોઽધ્યાયઃ।।
