વઢિયારી સાહિત્યસૃષ્ટિ..
સોનેરી કીડીઓ – શૈલેષ પંચાલ
દિવસનો દોઢ વાગ્યો હતો. મેં બા સામું જોયું. બા કોદાળી વડે માટી ખોદી રહી હતી. બાએ ગરમીથી બચવા મોંઢા પર બુકાની બાંધી હતી. બાને મેં વર્ષોથી સખત મજૂરી કરતી જોઈ છે. મને ઘણીવાર વિચાર આવે છે કે બાને થાક નહીં લાગતો હોય!
દુષ્કાળના દિવસોમાં સરકારે રાહતકામ ખોલ્યાં હતાં. એક અધિકારી આવતો. એ ખાતું માપતો. ભૂખે ભાંગી ગયેલું ગામડું એ અધિકારીને શીરો જમાડી ખુશ કરતું. જેના ઘેર અધિકારી જમતો એનું ખાતું બમણું મપાતું. બા વ્યવહારુ હતી. એ ઘણીવાર બાપુજીને આગ્રહ કરતી કે, “સાયેબને રોટલાનું કો ને.”
પણ, બાપુજી ચુસ્ત નીતિમત્તાને વરેલા. ખોટું કરે નહીં ને ઘરને એ રસ્તે જવા પણ ન દે. એ જ કારણથી બાને ચોકડીયુંમાં બમણી મજૂરી કરવી પડતી. આસપાસના સૌ વહેલાં ઘેર જવા નીકળી જતાં. બા ધોમધખતા તાપમાં બુકાની બાંધીને મંડી પડતી.
હું શાળાએથી ઘરે ગયો હતો. રસોડામાં થોડાં ખાંખાખોળાં કર્યાં પણ, ખાવાનું ન મળ્યું. ઓરસિયા પર પડેલું એક બટકું ખાઈને હું બાને મળવા દોડ્યો. બાપુજી ઘરમાં નહોતા. એમને ગામનાં ચૌટે પંચાત કૂટવાની મજા આવતી. મારી ચિંતા વધી ગઈ હતી.
શાળામાં સૌ પ્રવાસે જતાં હતાં. મેં પણ હરખથી નામ નોંધાવ્યું હતું. પ્રવાસની સો રૂપિયા ફી હતી. કાલે ફી ભરવાનો છેલ્લો દિવસ હતો. હું હાંફળો ફાંફળો થતો બા પાસે પહોંચ્યો. જોયું તો આસપાસના સૌ આરામથી જમતાં હતાં. બા પરસેવે રેબઝેબ બનીને માટી ખોદી રહી હતી. મારી નાની બહેન ઢબુ બાવળનાં છાંયા તળે બેઠી બેઠી માટીથી રમતી હતી. મને ભૂખ લાગી હતી.
“બઈ…આજે સાયેબે ફી ભરવાનું કીધું હે.’’ મેં બાની નજીક જઈને કહ્યું. મને જોતાં જ બાની આંખોમાં ચમક આવી ગઈ. બા મને બહુ વહાલ કરતી.
કોદાળી હેઠી મેલીને બા બાવળનાં છાંયા તળે ઢબુની જોડે જઈને બેસી ગઈ. બાએ બુકાની કાઢી ત્યારે એનો સુંદર ચહેરો લાલચોળ બની ગયો હતો. બાએ પોતાના ગંધાતા સાડલા વડે મોઢું લૂછતાં મને હેતથી પાસે બેસાડ્યો.
“ચેટલા રૂપિયા આલવાના હે.’’ બાએ પૂછ્યું.
“હો.’’ મેં ઉત્સાહથી કહ્યું. મને પ્રવાસ જવાનો ખૂબ જ ઉત્સાહ હતો. મેં જોયું તો મારાં જવાબથી બાનું મોઢું વીલાઈ ગયું હતું. દુષ્કાળના દિવસોમાં સો રૂપિયા નાની રકમ નહોતી.
“હાજે તારા બાપાને કઉ હેંડ…ખઈ લે.’’
“કાલે છેલ્લો દાળો…પછી નઈ.’’
“ખઈ લે પેલો.. વઘારેલી રોટલી લાવી હુ..તને બઉ ભાવે ને.’’ કહીને બાએ ઊભા થઈ બાવળની ડાળીએ ખોસેલું ભાત નીચે ઊતાર્યું. ખાવાનું નામ પડતાં જ હું પલાંઠી વાળીને બેસી ગયો. ઢબુ પણ મારી બાજુમાં આવીને બેસી ગઈ. બાએ ભાત ખોલ્યું ને ઊંડો નિશ્વાસ નાંખ્યો.
“અરરર.. આમાં તો ચીડીયું ચડી જઈ.’’
મેં દોળીયામાં પડેલા કાળાં તપેલામાં નજર નાખી. વઘારેલી રોટલીની અંદર કીડીઓ ફરતી હતી.
મને ખબર હતી કે બાએ વઘારેલી રોટલી માટે કેટલી મહેનત કરી હતી. સાંજે ઘરમાં વધ્યોઘટ્યો બાજરીનો લોટ વાળુમાં વપરાઈ ગયો હતો. ને તોય રોટલા ખૂટ્યા હતાં. સ્વમાની બા સંકોચાઈ પાડોશમાંથી ઘઉંનો લોટ લાવી હતી. એ રાતની વધેલી રોટલીમાંથી જ એણે આજ સવારનું શિરામણ ને બપોરનું ભોજન તૈયાર કર્યું હતું. એ રોટલીમાં કીડીઓ ફરતી હતી. મને ખુબ ગુસ્સો આવ્યો હતો. મને સાચે જ કકડીને ભૂખ લાગી હતી.
“મારે નેહાળ જવાનું મોડું થાય હે.’’ હું બા ઉપર અકળાઈ ગયો હતો. બાએ મારું રોતલ મોઢું જોયું. આજુબાજુમાં નજર ફેરવી. બાજુના ખાતામાં કામ કરતાં લાલદાસબાપુ પાસેથી એણે બે રોટલી માંગી. મોટાં મનનાં સાધુએ પોતાનું વધેલું ભાત અમને આપ્યું. જેમ તેમ કરીને અમે પેટ ઠાર્યું. પછી હું બા સાથે થોડીવાર વાત કરવા બેઠો.
અચાનક બાએ ઊંહકારો કર્યો. મેં ચમકીને બા સામેં જોયું. બા પોતાનો ચણિયો ખંખેરતી ઉભી થઈ ગઈ. બાના પગમાં સોનેરી કીડીઓ ચટકા ભરતી હતી. જ્યાં કીડીઓએ ચટકાં ભર્યાં હતાં, એ ભાગ લાલ લાલ થઈ ગયો હતો.
એટલામાં ખાતું માપણી કરનાર અધિકારી આવી પહોંચ્યા. ગામના બે ચાર ચોવટિયા એમની પાછળ પાછળ પાલતુ કૂતરાંની જેમ ચાલતા હતા. એમના મોટા ચશ્માની અંદરથી તગતગતી આંખો જોઈને મને ડર લાગ્યો. બા આખાબોલી હતી.
“સાયેબ…માતર કે દિ’’ આલશો..? “બા તડ ને ફડ વાત કરતી. મને બાનો આવો સ્વભાવ ન ગમતો.
“વિમાન આવતું જ હશે.’’ લુચ્ચું હસીને પેલો અધિકારી બોલ્યો ને જાણે કોઈ મોટી મજાક કરી હોય એમ પેલાં ચોવટિયા પણ હસી પડ્યા.
બા ભોંઠી પડી. મને ગુસ્સો આવ્યો પણ, કશું કરવાની કે કશું બોલવાની મારી હિંમત નહોતી.
“હરામ હાડકાંના…કામ કરવું નથી ને મફતની માતર ખાવી છે.’’ એવું કશુંક બબડતો એ દૂર ચાલ્યો ગયો ને બાએ બુકાની બાંધીને કોદાળી પોતાના હાથમાં લીધી.
આગ ઓકતી ગરમીમાં બા પોતાની ગરીબીનો ગુસ્સો ધરતીમાં પર ઉતારતી હોય એ રીતે ખોદવા લાગી.
હું જમીને શાળાએ ગયો. શાળામાં સૌની ફી આવી ગઈ હતી. શિક્ષક વારંવાર મારા નામનો ઉલ્લેખ કરી મને શરમાવતા હતા. એમને મારી આર્થિક સ્થિતિનો ખ્યાલ નહોતો. એ આખો દિવસ મને ખૂબ જ સંકોચ થતો રહ્યો.
સાંજે હું શાળાએથી છૂટીને ઘેર પહોંચ્યો ત્યારે મને એમ હતું કે હું બાપુજીને પ્રવાસ વિશે વાત કરીશ પણ, બાપુજી ખૂબ જ ગુસ્સામાં હતાં. ઘરની તંગીનો ગુસ્સો એમણે બા પર ઉતાર્યો હતો. કશું પણ વિચાર્યા વગર એમણે બા સાથેલા કડીથીમા રપીટ કરી હતી.
બા રડતી હતી. મેં જીવનમાં પહેલી વાર બાને રડતી જોઈ. મને બાપુજી પર ગુસ્સો આવ્યો હતો. પણ, હું શું કરું?
એ સાંજે વળી પાછી બા બાજુમાંથી ઉછીનો લોટ લઈ આવેલી. એ ચૂલા આગળ રોટલી વણવા બેઠી ત્યારે હું એની બાજુમાં બેઠો હતો. બા રસોઈ કરતી કરતી ઘડીએ વડીએ પોતાના પગમાં પડેલાં લાલચોળ સોળ જોઈ લેતી ને પંપાળતી. હું દયાભરી નજરે બા સામું જોતો. એ પરાણે હસવાનો પ્રયત્ન કરતી.
એ રાત્રે સૂતી વખતે મને ગભરામણ થવા લાગી હતી. મને વારંવાર બાના પગમાં લાલ લાલ ચકામાં કરનારી સોનેરી કીડીઓ દેખાતી હતી.
એ કીડીઓ વઘારેલી રોટલીમાંથી નીકળીને બાપુજીની લાકડીમાં, લુચ્ચા અધિકારીની આંખોમાં, શાળાના શિક્ષકની વાતોમાં, પાડોશમાં, ઘરમાં, રસોડામાં…ને છેવટે, મારા આખા દેહમાં ફરતી હોય, વારંવાર ચટકા ભરતી હોય એવો મને ભાસ થયો. ને હું પરસેવે રેબઝેબ થઈ ગયો. હું મારી પથારીમાંથી ઊભો થયો ને જોરથી બૂમ પાડી.
બા મારા એક જ અવાજથી જાગી ગઈ. હું બાની પથારીમાં પહોંચી ગયો. હું ધ્રૂજતો હતો. સહેજ તાવની અસર હતી. બાએ મોડાં સુધી જાગીને મારાં શરીરે ઘી ઘસ્યું. હું બાની ગોદમાં લપાઈને સૂઈ ગયો.
હવે મને બહાનું મળી ગયું હતું. હું તાવને લીધે પ્રવાસમાં જવાની ના પાડી શકીશ! મેં મનને મનાવી લીધું હતું. પણ, એક યક્ષપ્રશ્ન ઉભો જ હતો.
બા સવારે ઊઠીને લોટ ક્યાંથી લાવશે..?
– સાભાર શૈલેષ પંચાલ (અમર કથાઓ ગ્રુપ)
